I. TÜKETİCİ HUKUKUNUN TARİHİ GELİŞİMİ Tüketicinin korunması anlayışı Roma Hukukundan önceki dönemlere kadar dayanmak- tadır. Hammurabi Kanunları’nda Babil şehir merkezinde mal satışlarının düzenlenmesi, ta- van fiyat uygulaması, kalite ve ölçü standartlarının getirilmesi gibi hükümler bulunmakta- dır1. Bunun yanında Yunan ve Roma Hukukunda da tüketicilerin korunmasına ayrı bir önem verildiği görülmektedir. Tarihi süreçte yerleşik hayata geçen insanoğlu tarıma ve üretime başladıktan sonra hem üretici hem de tüketici vasfını kazanmıştır. Ancak bu dönemde ürettiği malı başka birinin ürettiği mal ile trampa yapması onun aynı zamanda tüketici olduğu bilincinin öne çıkmasına engel olmuştur. Zaman içinde paranın bir değişim aracı olarak kullanılmaya başlanılması ile trampa dönemi yerini belirli bir mal veya hizmete ilişkin bedel ödenmesi anlayışına bı- rakmıştır. Bedel ödeyen tarafın haklarını savunması, ödediği paranın karşılığını alabilmesi ve aldığı mal veya hizmetin miktar ve kalitesine yönelik taleplerinin artması tüketici olma bilincini tetikleyen faktörler olarak karşımıza çıkmaktadır. Günümüz koşulları altında tü- keticilerin ihtiyaç ve tercihleri ile üreticilerin piyasaya sunduğu mal ve hizmetlerin fiyat ve kalitesine dayalı bir pazar ekonomisi hayata geçmiştir2. 1 AKİPEK, Şebnem: Tüketici Kredisi, Ankara 1999, s.79; POROY, Reha: Tüketicinin Korunmasına İlişkin Bazı Özel Hukuk Sorunları, Halil ARSLANLI’nın Anısına Armağan, İstanbul 1978, 2.518; JAMES, Philip S.: Introduction to English Law, London 1989, s.231. 2 AKİPEK, s.80.
2
Tüketicinin korunması alanında önemli bir gelişme olarak kabul edilen 1215 yılında im- zalanan Magna Carta ile İngiltere’de bazı mal ve ürünlerde ölçü birimlerine standart getiril- miştir. Yasal zeminde bir düzenleme yapılması ihtiyacı doğrultusunda 1266 yılında ekmek ve biranın belirli ölçülerde olmasını öngören “Assize of Bread and Ale” yasası kabul edilmiş- tir3. 1321 yılında ise Londra Bölge Başkanı tarafından hatalı ölçü ve tartı aletleri kullananla- rın cezalandırılması maksadıyla bir düzenleme yayımlanmıştır4. Württenberg Dükü Eberhard Ludwing tarafından 1693 yılında çıkarılan fermanla, şarap yapımında kullanılan katkı maddeleri, insan sağlığına zararlı olmasından dolayı yasaklan- mıştır. Ferman, kurşun içeren katkı maddesinin kullanılmasını yasaklamakla birlikte hem üretici hem de satıcıların “müteselsilen sorumlu” olduklarını düzenleyen ilk mevzuat olma özelliğini taşımaktadır. Tüketicinin korunmasının ciddiyetini vurgulamak maksadıyla suçu tekerrür eden üreticilere ölüm cezasına varan ağır cezalar verilmesi öngörülmüştür5. 19. yüzyıla kadar geçen süreç içinde İngiltere, Almaya ve Fransa’da meydana gelen bu ve benzeri gelişmeler haricinde tüketicinin korunması bağlamında önemli bir ilerleme göz- lenmemiştir. Sanayi Devrimi ile birlikte, üretim metotlarında yaşanan gelişmeler, teknik ve teknolojik yenilikler, üretici ile tüketici arasındaki ilişkilerin yeniden düzenlenmesi gereğini doğurmuştur6. Sanayi Devriminin yaratmış olduğu seri üretim ve ulaştırma imkânlarının artması ile üreticiler arasında örgütlenmeler başlamıştır. Taraflar arasındaki ilişkide üreti- ciler lehine yaşanan gelişmeler giderek artarken, tüketicilerin bir anlamda geride kalması ve zayıf konuma düşmesi durumu ortaya çıkmıştır. Üretimin artması temelde seri üretim yapan fabrikaların hayata geçmesiyle olmuştur. Geniş bir piyasaya ürün tedariki görevini üstlenen fabrikalarla tüketiciler kendilerine ulaşan mal ve hizmetlere ilişkin, fiyat, kalite, sağlık ve güvenlik yönünden giderek daha büyük haksızlıklara uğramaya başlamıştır. Bu durumda tüketiciler gelişmeleri takip edemez, mal ve hizmetler hakkında yeterli ve doğru bilgiye sahip olamaz hale gelmişlerdir7. Piyasa ekonomisinde ürününün geliştirilmesi, üretilmesi, pazarlanması ve kâr odaklı plan- lama ile tüketiciye ulaştırılması hedeflenmektedir. Ekonomik dengelerin sağlanabilmesi, ül- kelerin gelişmişlik düzeylerinin arttırılması daha çok üretim tarafına ağırlık vermekteyken, bir anlamda tüketiciler hep ikinci plana atılmıştır. Ekonomik verilerin iyileştirilmesi, istihdam olanaklarının artırılması devlet politikalarının öncelikli hedefleri arasında yer alırken özel sektör bakımından üretimin arttırılarak, geniş pazarlara ulaşılması ve kâr maksimizasyonu sağlanması öne çıkmaktadır. Bu ortamda üreticiler giderek güçlenirken, tüketicilerin alım gücü azalmış ve kontrol edemedikleri ekonomik güçlerin tutsağı haline gelmişlerdir8. 3 AKİPEK, s.80; HARVEY, Brian W. / PARRY, Deborah L.: The Law of Consumer Protection and Fair Trading, 4. Ed., London 1992, s.6. 4 AKİPEK, s.81; JAMES, s.231. 5 AKİPEK, s.81; EISINGER, John: Early Consumer Protection Legislation, Interdisciplinary Science Reviews, 1991, Vol. XVI, No.1, s.61-68. 6 KILKIŞ, Yıldırım: Başka Memleketlerde Tüketici Teşekkülleri ve Türkiye’de Uygun Bir Kuruluş Örneği Araştırması, Tüketici Sorunları Semineri, Ankara 20-22 Mayıs 1970, s. 79. 7 AKİPEK, s.83. 8 AKİPEK, s.84.
Tüketici Hukukunun Gelişimi ve Niteliği
3
A. ÇAĞDAŞ ANLAMDA DÜNYA’DA TÜKETİCİNİN KORUNMASI 20. yüzyıl başlarında tüketicinin içinde bulunduğu zayıf ve korumasız durumun düzeltil- mesi, taraflar arasında tüketici aleyhine bozulan dengenin yeniden sağlanabilmesi amacıyla tüketicinin korunmasına yönelik adımlar atılmaya başlanmıştır. Tüketicinin korunmasının devlet eliyle desteklenmesi, medyanın etkin olarak devreye girmesi ve tüketicilerin bir ara- da haklarını savunmaya başlaması “consumerism” (tüketici hareketi) diye adlandırılan bir akımın ortaya çıkmasını sağlamıştır9. Çağdaş anlamda bu konuda ilk çalışmalar Avrupa ülkeleri ve ABD’de görülmeye başlanmış- tır. 1850 yılında İngiltere’de kendi haklarını korumak üzere bir araya gelen tüketiciler “tüke- tim kooperatifi” kurmuşlardır. Kurulmasından sonra devlet tarafından da desteklenen bu ha- reket sayesinde öncelikli olarak üretilen mallarda belirli bir kalitenin sağlanması, bu malların uygun fiyatlarla piyasaya sunulması, üyelerinin mali durumlarının iyileştirilmesi ve tüketici- nin korunması alanında eğitimlerle bilinçlenme düzeyinin arttırılması mümkün olabilmiştir10. İngiltere’de başlayan bu hareket Avrupa’nın genelinde tam anlamıyla bir taban bulama- mıştır. Avrupa’da daha yerel ve küçük ölçekte görülen tüketici hareketi esas olarak ABD’de hız kazanmaya başlamıştır. Tüketicinin korunması alanında yasalar çıkararak bu hareketi geliştirip, dünyaya yayan ülke ABD olmuştur11. 1872 yılında ABD’de çıkarılan yasa ile posta idaresini kullanarak tüketicilerin aldatılması suç sayılmış, ardından sağlığa zararlı çayların ve kalitesi düşük gıda maddelerinin ithali yasaklanmıştır. 1890 yılında ise önemli bir yasa olan “Sherman Antitröst Yasası” çıkarılarak ticarette rekabeti engelleyici anlaşma ve bir- leşmeler önlemeye çalışılmıştır. 1891 yılında New York’ta kurulan “Tüketici Birliği” çağdaş anlamda tüketicinin korunmasına yönelik çalışmalara imza atmıştır. 1906 yılında dönemin ABD Başkanı Theodore Roosevelt, kimyager Dr. Harvey Wiley’in gıda maddeleri ile ilgili çalışmaları ve gıda maddelerine taze görünüm vermek için kullanı- lan sağlığa zararlı maddeler hakkındaki raporu sonrasında tüketicilerin haklı tepki ve pro- testolarını dikkate alarak “Gıda Maddeleri ve İlaç Yasası”nı (Food and Drug Act) çıkarmıştır. Bu yasa ile bozuk, hileli ve sağlığa zararlı gıda maddelerinin ve ilaçların üretimi, satışı ve ülke içinde taşınması tamamen yasaklanmıştır12. ABD’de tüketicinin korunması ve örgütlü bir mücadelenin gerekliliği ortaya çıktıktan son- ra bir takım örgüt ve derneklerin kurulması hızlanmaya başlamış, iş adamlarının da bu alan- da destek vermesi ile 1912 yılında özel firmalar tarafından “İyi İş Büroları” (Better Business Bureau) kurulmuştur. Günümüzde bile faaliyet gösteren ve kâr amacı gütmeyen bu bürolar sayesinde herhangi bir şikâyet yaşanmadan problemli alanların tespit edilmesi, yaşanabile